Konu: Hoca Ahmed Yesevî (ö. 1166) ve Hikmetleri

[Ders Hocası]

Ahmed Yesevî, Türkler arasında kendi adıyla tarikat kurmuş bir mutasavvıftır. Onun tarihî hayatı ile ilgili bilgiler oldukça azdır. Ahmed Yesevî Batı Türkistan’ın Sayram kasabasında dünyaya gelmiştir. Çocuk yaşta iken anne ve babasını kaybetmiş ve bakımını ablası Gevher Şehnaz Hanım üstlenmiştir. Ablasıyla birlikte Yesi’ye göç etmişlerdir. Ahmed, eğitimine bu şehirde baş- lamıştır. Daha sonra Yesi’de bulunan mutasavvıflardan Arslan Baba’ya intisap ederek tasavvuf yoluna yönelmiştir. Arslan Baba vefat edince Buhara’ya giderek Şeyh Yusuf-ı Hemedânî’ye intisap etmiştir. Yusuf-ı Hemedânî’nin ölümünün ardından yerine geçen iki halifesinin de vefat etmesiyle üçüncü olarak Ahmed Yesevî irşad makamına geçmiştir. Bundan sonra Yesi şehrine dönerek irşad görevini burada sürdürmüştür. Çok sayıda müridi olmuştur. Mansur Ata (ö.1197), Said Ata (ö. 1218-19), Süleyman Hakîm Ata (ö. 1186) bunlardan en meşhur olanlarıdır. Ahmed Yesevî, rivayete göre, altmış üç yaşına eriştiğinde Hz. Muhammed’in bu yaşta vefat etmesi sebebiyle, ona olan saygısının bir işareti olarak bir kuyu kazdırıp ömrünün geri kalanını yerin altında geçirmiştir. Ahmed Yesevî’nin hayatı hakkında menkıbeler de teşekkül etmiştir. Bunlardan en dikkat çekici olanı Arslan Baba ile karşılaşmasıdır. Menkıbeye göre, Arslan Baba Hz. Muhamed’in sahabilerinden birisidir. Gazvelerden birinde yiyecek bulamayan sahabe Hz. Muhammed’e gelerek yiyecek ricasında bulunurlar. Hz. Peygamber’in duası üzerine Cebrail tarafından bir tabak hurma getirilir. Sahabiler tabaktan hurma alırken bir hurma yere düşer. Cebrail Hz. Peygamber’e “Bu hurma, ümmetinizden Ahmed adlı birinin kısmetidir.” der. Bunun üzerine Hz. Peygamber emaneti kimin teslim edeceğini sorar. Sahabilerden cevap gelmeyince orada bulunanlardan Arslan Baba Allah’ın inayeti ve Hz. Peygamber’in delaletiyle görevi yerine getireceğini bildirir. Hz. Peygamber mübarek hurmayı kendi eliyle Arslan Baba’nın damağına yerleştirir. Arslan Baba bu işaretle Yesi’ye gelerek küçük Ahmed’i aramaya başlar. Onu arkadaşlarıyla oynarken bulur. Arslan Baba henüz hurmadan bahsetmeden Ahmed emaneti vermesini ister. Arslan Baba beş yüz yıldır damağında sakladığı hurmayı ağzından çıkararak sahibine teslim eder (Eraslan, 1993). Ahmed Yesevî Orta Asya bozkırlarında kendisine tabi olan dervişlerine dinî ve tasavvufî hakikatleri, tarikatın âdâb ve erkânını öğretmek gayesiyle “hikmet”ler söylemiştir. Hikmet, kelime anlamı itibarıyla hâkimlik, bilgelik, sebep anlamlarına gelmektedir. Edebî olarak ise Ahmed Yesevî’nin dinî-tasavvufi manzumelerine hikmet denilmektedir. Bu manzumelerin toplandığı esere de [b]Dîvân-ı Hikmet [/b]adı verilmiştir. Hikmet söyleme geleneği Yesevî dervişleri tarafından devam ettirilmiştir. Sonradan söylenilen bazı hikmetlerin Ahmed Yesevî’ye mal edildiği de görülmektedir. Zaman içerisinde Ahmed Yesevî’nin söylediği hikmetlerle müridlerin söyledikleri hikmetler karışmıştır. Hatta bazı hikmetlerin dil özellikleri bakımından Yesevî’nin yaşadığı dönenmin dil özelliklerini yansıtmadığı görülmektedir. Bu bakımdan elimizdeki Dîvân-ı Hikmet nüshalarındaki bütün hikmetlerin Ahmed Yesevî’ye ait oldukları söylenemez. Hatta bu hikmetlerin hangisinin Ahmed Yesevî’ye, hangisinin dervişlerine ait olduklarını belirlemek de mümkün değildir. Bununla birlikte hikmet adı altında yazılan şiirler temelde Ahmed Yesevî’nin inanç ve düşünce dünyasını yansıtmaktadır. Hikmetlerin ana çerçevesini şeriat ve tarikat esasları, ahlakî düsturlar, ilâhî aşk, peygamber sevgisi, dünya hayatı, kıyamet, cennet ve cehennem vb. konular oluşturur. Karahanlılar döneminde yazılan Kutadgu Bilig, Dîvânu Lugati’t-Türk, ve Atabetü’l-hakâyık isimli eserler, dinî muhtevalı olmakla beraber tasavvufî özellik taşımamaktadır. Zira bu eserlerin yazıldığı dönemde Türkler arasında tasavvuf henüz yayılmamıştı. Orta Asya’da tasavvuf edebiyatı Ahmed Yesevî’nin hikmetleri ile başlamıştır. [b]Divan-ı Hikmet'in Özellikleri:[/b] Kitapta Allah aşkı Peygamber sevgisi işlenmiştir. Hikmet: Hoş, hayırlı anlamlarına gelir. Sade ve yalın bir dil kullanılmıştır. Aruz ve hece ölçüsü kullanılmıştır. Dörtlük ve beyitle yazılmıştır. 144 hikmet ve 1 münacaat'tan oluşur.