Konu: İnanç ve Davranış İlişkisinin Boyutları

[Ders Hocası]

Bütün hareket ve eylemlerimizin bir dıştaki yansıması, bir de bu yansımayı hazırlayan ve harekete geçiren iç boyutu vardır. İşte bu iç boyut, inanç olgusudur. İnancın gerek oluşumunda, gerekse devamında insan iradesi daima varlığını hissettirir. Şuurlu bir fiilin ortaya çıkabilmesi için iradenin yanında kudret ve ilim de gereklidir. Davranışlar dinin iyi ya da kötü oluşlarına göre değil, icra edildikleri organa bakılarak taksim edildiğinde gündeme iç ve dış boyut gelmektedir. Gerek dil, gerekse sair organlar vasıtasıyla varlık sahnesine çıkarılan bütün bilinçli fiiller zahiri/dış boyutları olan davranışlardır ve bunlara bedenin davranışları denilir. İslâm inanç sisteminde davranışların iç ve dış boyutları arasında bir ilişki biçimi söz konusudur. İmanın temel rüknünün kalple tasdik olması iç boyutu ilgilendirirken, tasdikin organlarla yansıması olan davranışlar da dış boyutu ilgilendirmektedir. İçle sıkı bir ilişki halinde olan dıştaki davranışın insanları iman yönüyle olgunlaştırdığı bir gerçektir. Bu sebeple İslâm dini, inancın temel şartı olan iç tasdikle yetinmez, aksine davranışla birlikte onu olgunlaştırmak için sürekli teşvikte bulunur. Çünkü bir kimsede inançla davranış arasındaki oranlar cüz’î bir orana düştüğü zaman inancın varlığı etki ve risklere açık bir hale gelebilir. İnanç ve davranış bağlamında dış boyutu oluşturan davranışlar iç boyut adı verilen inançtan soyutlandığında doğla olarak eksiklik ortaya çıkar. Eksiklik ve kusurun olduğu yerde olgunluk ve mükemmellikten söz edilemez. Meselâ bir kimse nübüvvetin gerekliliğine iman etmeyip sadece getirilen ilahî öğretinin değerler boyutuna vurgu yaparsa iç boyuttan soyutlandığı için Allah katında bir anlam ifade etmez. Demek ki imanın temel rüknü olan iç boyut yerine getirilmedikçe sonuç durumunda olan davranışlar dinî sorumluluğu ortadan kaldırmaya yetmez. Acaba şayet dış boyut iç boyuttan soyutlanırsa durum ne olacaktır? Burada iki durum söz konusudur: Birincisi iç ve dış boyut ayrılırsa her ikisi arasındaki ilişki kopacağı için Kur’an’da iç ve dış arasındaki tutarsızlık adı verilen “nifak” durumu ortaya çıkar. Bilindiği gibi nifak, bir kimsenin dille inançlı olduğunu dışavurup içindeki gerçek inkârını gizlemesidir. Kur’ân-ı Kerim’de bu tür tutarsızlıklar şöyle dile getirilir: “İnsanlardan bazıları da vardır ki, inanmadıkları halde “Allah’a ve ahiret gününe inandık” derler. Onlar (kendi akıllarınca) güya Allah’ı ve mü’minleri aldatırlar. Hâlbuki onlar ancak kendilerini aldatırlar ve bunun farkında değillerdir. Onların kalblerinde bir hastalık vardır. Allah da onların hastalığını çoğaltmıştır. Söylemekte oldukları yalanlar sebebiyle de onlar için elîm bir azap vardır.” (el-Bakara 2/8–10). Bu âyetlerde anlatılan ikiyüzlü dediğimiz kimseler dış boyut açısından Müslüman portresi çizmelerine karşın iç boyut açısından kalblerinde tasdik olmadığı için yalancı konumuna düşmüşlerdir. Dıştaki doğrulama görünümüne rağmen içte bunun tam aksi, yani benimsememe durumu varsa inanç bakımından böyle bir kimsenin durumunda tutarsızlık vardır. İkincisi ise dış boyuttan soyutlanmış iç boyut hali birçok sorun doğurabilir. Meselâ İslam’ın şartlarından biri olan beş vakit namazın farz oluşuna inanmak bir inanç konusudur, farziyetinin inkâr edilmesi bir tür inançsızlığa yola açar. Buna karşılık bir kimse namazın farz oluşuna inanmadığı halde namaz kılarsa burada dış boyut yerine getirilmiş olur ama iç boyut bulunmadığından bu kimsenin yaptığı davranış manevi kazançlar getirmez. Çünkü böyle bir kimsede, namazın farz oluşuna inanmak dediğimiz iç boyut olmadığı için dış boyutun yerine gelmesi bir anlam taşımayacaktır (Âl-i İmran 3/188). Aynı şekilde niyet ve amel bütünlüğü de samimi dindarlığın bir gereğidir. İslâm’ın gerçekleştirmek istediği olgun ve iyi insan modeli de bütün bu bütünlüklerden sonra ortaya çıkar.