Desenler motiflerin, belli bir üslûp ve usul çerçevesinde bir araya gelmesiyle hazırlanır. Türk tezyinatında düz çizgiler, sivri hatlar, net kırılmalar yerine yumuşak, uyumlu çizgiler ve kavisler yer alır. Sanat anlayışının temel çizgisi, tabiatın da temel unsurlarından biri olan helezondur. Helezon, ister merkezden çevreye, ister çevreden merkeze doğru çizilsin, sınırı olmayan sonsuzluğu ifade eder. İşte bu helezon üzerine deseni meydana getirecek olan motifler yerleştirilirken dikkat edilmesi gereken noktalar vardır. İlk olarak helezonun ayrılma noktaları, uygun motifler çizilerek kapatılır. Sonra, desenin diğer motifleri yerleştirilir. Bu çizim sırasında desenin her tarafında çiçek, yaprak dengesinin eşit olmasına dikkat edilir. Helezonların başlangıç noktalarına daha büyük, uçlarına ise ufak motifler çizilir. Çünkü sap uçlarında henüz gelişimini tamamlamayan ufak motifler bulunur.
Sanatkâr, tabiatta olduğu gibi gerçekçi kuralları dikkatle deseninde uygular. Kompozisyon hazırlanırken desen alanında boşluk-doluluk dengesine ayrıca özen gösterilmelidir.
Desen içinde yön gösteren ve yön göstermeyen motiflerin dağılımı da önemlidir. Helezon başlangıcından itibaren devam eden akış, bu motiflerin birbirine yakışır biçimde çizilmesiyle temin edilir. Bitki kaynaklı motifler, desen içinde aynı helezon üzerinde yer alabilirler. Meselâ hatâyî, penç, goncagül ve yaprak motifleri uyum içinde çizilebilir. Ama hiçbir zaman hayvan çıkışlı motiflerden olan rûmî, bu helezon üzerinde bulunamaz. Eğer aynı desende hayvan çıkışlı motifler kullanılmak istenirse bunun için ayrı bir helezon çizmek gerekir. Çıkış kaynağı farklı olan motifler, aynı desende bir arada bulunabilirler ama asla birleşemezler. Şayet değişik motifler aynı desende yer alacak ise eşit ağırlıkta kullanılmalıdır.
Tezyinî motifler, desendeki yerlerine ve görevlerine göre iki grupta toplanır:
1. Desenin hâkim noktalarında kullanılan, büyükçe ve ayrıntılı ana motifler, 2. Boşlukları dolduran, deseni zenginleştiren, sapların kesişme noktalarını kapatan, daha küçük ve sade görünüşlü yardımcı motifler. Bu sınıflandırma kompozisyona göre değişebilir. Bir desende ana motif olan, diğerinde yardımcı motif olarak yer alabilir. Bu husus kural olmayıp çizilecek desene göre bir tercih ve yakıştırma yapılır.
Hazırlanış biçimleri dikkate alınırsa üç grup desen vardır: 1. Pano özelliği taşıyan desenler, 2. Ulama (raport) desenler, 3. Geometrili desenler. Pano özelliği taşıyan desenler, sınırı belirlenmiş bir alan içinde başlayıp biten desenlerdir. Bunların belirlenen alan haricinde genişleme veya devam etme imkânı yoktur.
Ulama (raport) desenler, nihayetsiz genişleme özelliği ile bir mânada sonsuzluğun sembolü olmuştur. Sanatkârın sınır tanımayan düşünce ve tasarım gücünün ifadesi kabul edilmiştir. Ulama desen daha çok, geniş mekânların bezenmesinde tercih edilir.
Geometrili desenler ise ister pano özelliği taşısın, ister ulama tarzında düzenlenmiş olsun, kuruluşundaki geometrik disiplin, en önemli ve hâkim özelliğidir. Çünkü bu desenlerin tasarımı ve çizimi, pergel ve cetvel yardımıyla, doğruların paralellik özelliğinden faydalanılarak yapılır ve tamamen iki boyutlu geometri kurallarına dayanır.
Türk tezyinatında desen, sanatkârın sanat yeteneğini gösterir. Sahip olduğu zevk, sanat bilgisi ve yenilikleri yakalama hüneri, desene hâkimiyetinden belli olur.
|