Konu: Dânişmendli Mimarisi

[Ders Hocası]

Anadolu’nun ilk fâtihlerinden olan Dânişmendliler, XII. yüzyıl ortasında Tokat Yağıbasan ve Niksar Yağıbasan medreseleriyle Anadolu’ya yepyeni bir mimari form kazandırmışlardır. Ortada tromplu kubbenin örttüğü kapalı avlu etrafında eyvan ve hücrelerden meydana gelen bu yapılar bugün pek iyi durumda olmamakla beraber, Anadolu’nun en eski kapalı avlulu medrese şeklinin örnekleridir. Dânişmendliler’in 1145 tarihli Niksar Ulucamii kareye yakın plan veren ve pâyelerin taşıdığı tonozlarla örtülü bir yapıdır. Sadece bir bölümü örten kubbe belirli bir motif değildir. 1197 ve 1213 tarihli iki kitâbeye sahip olan Sivas Ulucamii ise kısa pâyelerin taşıdığı basık sivri kemerlerden dizilerin mihrap duvarına dik uzandığı, enine dikdörtgen geniş bir yapıdır. Artuklular’da çoğunlukla medreselerin bir bölümünde görülen türbelere karşılık, Dânişmendliler’de ilk Anadolu Türk mezar anıtlarıyla karşılaşıyoruz. Türkler’in varlık gösterdiği her yerde, bütün Asya’da uzun ve ilgi çekici bir gelişmesi olan mezar anıtları türbe ve kümbet biçimlerinde Anadolu’da da güzel örnekler vermiştir. Bunların erken tarihlileri Dânişmendliler’e aittir. Amasya’da Halîfet Gazi Kümbeti, medreseye bağlı iken bugün tek başınadır. Kesme taştan yapı cephesi ve külahıyla dikkati çeker. Dördü Niksar’da olmak üzere diğer beş Dânişmendli mezar anıtı yapı olarak fazla önemli değillerse de erken ve değişik denemeleri gösteren ve süslemeleri bakımından dikkati çeken XII. yüzyıl yapılarıdır. Bunlardan Niksar’da Kırkkızlar Kümbeti taş temel üzerinde tuğla yapısı ile eski bir geleneği devam ettirmektedir. XII. yüzyıl başlarına tarihlenebilen yapının mimarının Sivas Keykavus Dârüşşifası’nınkiyle aynı olması mümkündür. XII. yüzyılın diğer bir önemli beyliği olan Saltuklular’dan yalnız Erzurum merkezinde az sayıda eser kalmıştır.