Konu: İbadetin Yükümlü Olma Şartları

[D®agon]

İbadet insanın yaratılış gayesidir. Evrendeki bütün varlıklar yaratıcı olan Yüce Allah’a ibadetle yükümlüdürler. Bunlar arasında insanın özel ve önemli bir yeri vardır. Allah’ın esas muhatabı da insandır. Çünkü en geniş anlamıyla akıl nimeti sadece ona verilmiştir. Aynı zamanda nimet ve imkânlarla donatılmış olan evren onun istifadesine sunulmuştur. İnsan güçlü bir varlık olsa da, her şeye gücü yetmemektedir. Belli noktalarda yetersizliği bulunduğu için her zaman yaratıcısına, O’ndan yardım almaya ve iletişim kurmaya muhtaçtır. İnsanın, sahip olduğu üstün özellikleriyle yetersizlikleri arasında dengeyi sağlayacak en temel eylem ibadettir. Bu sebeple Kur’ân insanın yaratılış gayesinin Allah’a ibadet olduğunu açıkça ifade etmektedir (ez-Zâriyât 51/56). Aynı zamanda ibadetin en doğru yol ve yöntem olduğu da Kur’ân’da defalarca anlatılmaktadır (Âl-i İmrân 3/51; Meryem, 19/36). Buna göre insanın yaratılış gayesini yerine getirmesi için yapması gereken temel görev, geniş ve özel anlamıyla ibadettir. İslâm’da ibadetin alanı geniş tutulmuştur. Ancak keyfiliğe yer bırakmamak için namaz, oruç gibi sistematik ibadetler denilen bir takım yükümlülükler belli özellikleri taşıyan Müslümanlar için zorunlu kılınmıştır. [b]Mükellef ve Şartları[/b] İbadet önemli bir dinî yükümlülük olduğu için bunu yerine getirebilecek nitelikteki kişilerden istenmektedir. İbadetle yükümlü ve sorumlu olan kimselere “mükellef” yani yükümlü denir. Yükümlü olabilmek için akıl ve beden bakımından belli bir olgunluğa erişmek gerekir. Buna âkil ve bâliğ olma şartı denilir. Mükellef olabilmek için akıllı ve ergin olmak gerekir. Bunun yanında mükellef olma ile ilgili başka bir kavram da ehliyettir. Ehliyet, kişinin dinî ve hukukî bakımdan sorumluluk taşımaya elverişli olmasıdır. Bu durumda olan kimseler artık kendi iradeleriyle hareket edebilecek olgunluğa eriştikleri için yaptıkları fiillerden, söz ve davranışlardan da kendileri sorumlu olurlar. Yaptıkları iyi işlerin sevap ve mükâfatı, kötü işlerin ise günah ve cezası kendilerine ait olur. Dinin emir ve yasaklarına muhatap olacak ehliyete sahip olmak için bir takım şartlar vardır. Yaşıyor olmak bunların başında gelir. Diğer bir şart, akıl ve temyiz sahibi olmaktır. Temyiz, iyiyi kötüden, yararlıyı zararlıdan ayırt etme özelliğidir. Bunlar yanında teklif edilen dinî yükümlülüğü yerine getirecek güç ve imkâna sahip olmak da gereklidir. Kendi iradesiyle hareket edebilecek yaş ve olgunluğa gelmiş olan mükellef kimselerin söz, fiil ve davranışları dinî bakımdan değerlendirmeye tabi tutulur. Bu değerlendirme sonucunda her bir davranışa bir değer yargısı ya da nitelik verilir. Mükellefin davranışlarına “mükellefin fiilleri” (ef’âl-i mükellefîn), bu davranışlara dinin verdiği nitelik veya değer yargısına ise “hüküm” denilir. [b]Teklîfî Hükümler[/b] Hükümler, fiilin mükellefin gücü dâhilinde olup olmaması ve hükmün oluşmasında mükellefin katkısı bakımdan iki kısma ayrılır. Allah ve Resulü, mükellef adı verilen sorumlu kimselerden bir fiili yapmalarını veya yapmamalarını ister. Bazen de bir fiili yapıp yapmama arasında onları serbest bırakır. Yapılması veya yapılmaması istenen fiil mükellefin gücü dâhilinde ise, yani onu yapma veya yapmama imkânına sahipse bu gibi fiillere verilen hükümler “teklîfî hüküm” adını alır. Mesela, “namaz kılmak farzdır”, “yalan söylemek haramdır” gibi ifadeler birer teklîfî hüküm bildirmektedir. Burada teklif, hükmü veren tarafından gelmektedir. Mükelleften istenen, emredilen fiili yapması, yasaklananı ise yapmamasıdır. Meydana gelen fiilde mükellefin gücü ve katkısı önemli değilse bu gibi hükümlere de “vad’î” hüküm denilir. “Abdestsiz namaz kılınmaz”, “Ramazan ayı girmeden ramazan orucu tutulmaz” gibi hükümler vad’î hükmün örneklerindendir. Bu örneklerde namaz için abdestin, oruç için ramazan ayının girmesinin şart olduğunu belirleyen Allah ve Resulüdür. Bu konuda mükellefin hiçbir katkısı yoktur. Burada konumuz bakımından doğrudan ilgili olduğu için sadece teklîfî hükümler ele alınacaktır.