Konu: Kureyş’in Mekke Hakimiyeti ve Kâbe Hizmetleri

[Ders Hocası]

Huzaâlılar’dan sonra Mekke idaresi ve Kâbe hizmetleri Kureyş kabilesinin eline geçti. Hz. İsmail’in torunlarından Adnân’ın soyundan gelen Kureyş kabilesi, uzun süre Benî Kinâne’den olan akrabalarıyla birlikte dağınık guruplar halinde Mekke dışındaki çadırlarda yaşadı. V. Yüzyılın ilk yarısında, Kureyş kabilesine adını veren Fihr (Kureyş) b. Mâlik’in altıncı dereceden torunu ve Hz. Peygamber’in beşinci dereceden dedesi Kusay b. Kilâb, liderlik vasıflarıyla Kureyş kabilesi arasında seçkin bir yer kazandı ve Mekke tarihinde çok önemli bir rol oynadı. Kusay liderliğindeki Kureyş kabilesi, Kinâne ve Kudâa kabilelerinin de yardımıyla, Mekke hâkimiyetini elinde bulunduran Benî Huzâa ile mücadele etti ve sonunda Mekke hâkimiyeti Kâbe ile ilgili hizmetlerle birlikte Kusay’ın şahsında Kureyş kabilesine intikal etti. Kusay dağınık olarak yaşayan Kureyş kollarını birleştirerek Mekke’ye yerleştirdi. Kâbe civarından başlayarak Mekke topraklarını on parçaya ayırdı ve Kureyş’in on kolu arasında paylaştırdı. Kureyş’in bazı kolları da Mekke dışına yerleştirildi. Kureyş’ten Mekke’de iskân edilenlere [b]Kureyşü’l-Bitâh[/b], Mekke dışında yerleştirilenlere de [b]Kureyşu’z-Zevâhir[/b] adı verildi. Kusay, Kâbe’yi tamir ederek hac menâsikini (hac ibadeti sırasında yapılması gereken davranışlar) düzenledi; Cürhümlüler’in yerinden söküp gömdükleri Hacerülesved’i Kâbe’deki yerine koydu. Mekke’nin dinî ve siyasî yönetimi anlamına gelen riyâset görevini üstlenmiş olan Kusay, ayrıca gerekli düzenlemeler yaparak Mekke ve Kâbe ile ilgili hizmetleri elinde topladı. Kusay’dan sonra da İslâm dönemine kadar devam eden bu hizmetler şöyle sıralanabilir: [b]Dârünnedve: [/b] İlk defa Kusay tarafından yaptırılan ve kapısı da Kâbeye doğru açılan Dârünnedve, Kureyş kabilesinin önemli meseleleri görüşüp karara bağladığı toplantı yeriydi. Dârünnedve esas itibariyle bir asiller (mele’) meclisiydi. Her türlü savaş ve barış kararının alındığı, çeşitli konularda ortak görüşlerin belirlendiği bu meclise Kusayoğulları’ndan başka Mekke’deki Kureyş boylarının kırk yaşından yukarı başkanları katılabilirdi. Dârünnedve siyasî, ekonomik, dinî, hukûkî ve sosyo-kültürel çok yönlü fonksiyon ifa etmekteydi. [b]Kıyâde:[/b] Sözlükte “reislik, önderlik ve kumandanlık” gibi anlamlara gelen kıyâde kelimesi Câhiliye devrinde Mekke’de ordu kumandanlığını ve kafile başkanlığını ifade etmek için kullanılmaktadır. [b]Livâ: [/b] Bu görevi yürüten kimse Kabileye ait sancağın muhafazasından sorumluydu [b]Hicâbe (veya Sidâne): [/b] Hicâbenin sözlük anlamı “örtmek, birinin bir yere girmesine engel olmak”tır. Bu görevi üstlenen kişi temelde Kâbe’nin bakımı, kapısının ve anahtarlarının muhafazasından sorumlu idi. Hâcib adı verilen görevli, Kâbe’nin anahtarlarını elinde bulundurur ve belirli zamanlarda ziyaretçilere açar, ondan izinsiz kimse Kâbe’ye giremezdi. Aynı zamanda Makam-ı İbrahim’in, Kâbe’ye hediye edilen kıymetli eşya ile iç ve dış örtülerin korunması ve bakımı gibi önemli hizmetler de bu görevli tarafından yürütülürdü. Hicâbe kaynaklarda “Kâbe’ye hizmet etmek” anlamındaki sidâne ile birlikte de kullanılmakta olup ilgili görevliye bu manada sâdin denilmektedir. Hicâbe ve sidânenin iki ayrı görev olduğu, sidânenin Kâbe ile ilgili bütün hizmetleri, hicâbenin ise yalnız kapısıyla ilgili hizmetleri ifade ettiği de ileri sürülmektedir. Hz. İsmail’den beri devam eden hicâbe (veya sidâne) görevi en büyük şeref vesilesi idi. [b]Sikâye: [/b] Kâbe’yi ziyarete gelen hacılara su temini görevi demektir. [b]Rifâde:[/b] Hacıları ağırlama ve yiyecek ihtiyaçlarının karşılanması görevini ifade eden rifâde de temel hizmet ve görevlerin başında gelmekteydi. Mekke idaresi ve Kâbe hizmetlerine yönelik düzenlemeler yaptığı sırada Kusay b. Kilâb Kureyşlileri toplayıp önemli bir konuşma yaptı ve onları da hacılara su ve yiyecek temini gibi hizmetlere ortak olmaya çağırdı. O Kureyşliler’e şöyle seslenmişti: “Ey Kureyşliler! Sizler Allah’ın komşuları, Kâbe ve harem ehlisiniz. Hacılar ise Allah’ın misafirleri ve O’nun kutsal evinin ziyaretçileri olup ikram edilmeye en lâyik misafirlerdir. Şu halde hac mevsiminde hacılar buradan ayrılıncaya kadar onlara yiyecek ve içecek ikram edin. Şayet imkanlarım bunların hepsini yapmaya yetecek olsaydı, buna sizi dahil etmeden bizzat kendim yerine getirirdim.” Kusay bu hizmetlerin yürütülebilmesi için bütün Kureyşlilerden gücüne göre para ve mal toplayarak bu maksatla bütçe oluşturulması geleneğini başlatmış oldu.