Konu: Kuzey Arabistan’da Kurulan Devletler

[Ders Hocası]

Kuzey Arabistan’da İslâm’dan önce Nabatîler, Tedmürlüler, Gassânîler, Hireliler (Lahmîler) ve Kindeliler devlet kurmuşlardır. [b]Nabatîler[/b] Nabatî krallığı muhtemelen m. ö. IV. yüzyılın sonlarında kurulmuş, Filistin’in güneyinde Akabe körfezi ile Lût gölü arasında hüküm sürmüştür. Devletin merkezi Akabe körfezinin biraz kuzeyindeki Petra şehriydi. Bir ara Fırat nehri ile Kızıldeniz arasında geniş bir alana yayılan Nabatîler Kuzey Hicaz’a da hâkim olmuştur. Roma İmparatorluğu ile çöl arasında tampon devlet görevi üstlenen Nabatîler kuzey ve güney Arabistan arasındaki kervan ticaretini de elinde bulundurmakta idiler. Nabatîler bir süre Roma İmparatorluğu ile iyi ilişkiler içerisinde olmuşlarsa da zamanla siyasî ve ekonomik sebepler yüzünden ilişkiler gerildi. M. s. 106 yılında İmparator Traianus Nabatî devletini ortadan kaldırdı. [b]Tedmürlüler[/b] Kuzey Arabistan devletlerinin ikincisi Tedmür Krallığı’dır (Palmirliler). Tedmür şehri Suriye çölünün ortasındaki bir vahada, Humus’un 145 km. doğusunda, Şam’ın 260 km. kuzeydoğusunda yer alır. Palmyra adıyla da anılır. II. ve III. Yüzyıllarda en parlak dönemini yaşayan Tedmürlüler günümüze kitâbeleriyle birlikte harabeleri ulaşan birçok görkemli yapı inşa etmişlerdir. Başkent Tedmür uluslar arası ticaretin önemli duraklarından biriydi. III. yüzyılda Sâsânî ve Roma imparatorlukları arasındaki mücadeleyi fırsat bilerek Tedmür’de bağımsız bir Arap devleti kuran ve Sâsânîler’e karşı başarılı mücadele veren Uzeyne (Grek ve Latin kaynaklarında Odenathus) ile onun ardından yönetimi ele alan eşi Zeyneb (Grek ve Lâtin kaynaklarında Zenobia; Arap edebiyatında Zebbâ) en meşhur hükümdarlarıdır. Tedmür krallığı 272 yılında Roma İmparatoru Aurelien’in Tedmür’ü ele geçirip kraliçe Zeyneb’i esir almasıyla sona erdi. Bizans İmparatorluğu döneminde Tedmür’de Hıristiyanlık yayılmış, şehri imar eden I. Iustinanos (527-565) burada bir kilise inşa ettirmiştir. İslâm döneminde Tedmür, Hâlid b. Velîd tarafından sulh yoluyla fethedilmiştir (13/634). [b]Gassânîler[/b] Gassânîler, Arapların Kahtânîler koluna mensup olup III. Yüzyılda Yemen’den Suriye bölgesine göç ettiler ve burada Cefne b. Amr liderliğinde devlet kurdular. Bizans İmparatorluğu’nun etkisiyle Hıristiyanlığı kabul ettiler ve Bizans’ın vassalı oldular. Hem kendi hem de Bizans İmparatorluğu lehine Sâsânîler’le ve Hire’de devlet kurmuş olan Lahmîler’le mücadele ettiler. Gassânîler’in en ihtişamlı dönemi II. Hâris b. Cebele (529-569) zamanıdır. Bizans’la ilişkiler bu dönemde zirveye ulaşmıştır. Daha sonra zaman zaman Bizans’la ciddi gerginlikler yaşanmakla birlikte Gassânîler genel itibariyle Bizans müttefiki olarak kaldılar. VII. Yüzyıl başında BizansSâsânî mücadelesi sürecinde ciddi güç kaybına uğrayan Gassânîler, İslâm dönemindeki Suriye fetihleri sırasında Bizans saflarında savaştılar. Hz. Ömer zamanında Bizans’la yapılan Yermük Savaşı’nda (15/636) Gassânî emirlerinden Cebele b. Eyhem 12. 000 kişilik bir ordunun kumandanı olarak Bizans’a destek verdi. Ardından bölgenin fethiyle Gassânîler’in hakimiyeti de sona erdi. [b]Hireliler (Lahmîler)[/b] Kuzey Arabistan’da kurulan diğer bir devlet Hireliler veya Lahmîler adıyla bilinmektedir. Kahtânîler’in bir kolu olup Me’rib seddinin yıkılmasından sonra güneyden kuzeye göç eden ve Irak’a yerleşen Lahmîler tarafından III. Yüzyıl ortalarında Hire’de kurulmuştur. Hire hükümdarlarından üçü Münzir adını taşıdığı için Arap kaynaklarında bu hanedana Menâzire de denilmiştir. Sâsânîler’in vassalı olan Hireliler Bizans ve göçebe Araplar’dan gelecek saldırılara karşı tampon görevi üstlendiler ve bu sayede kendilerini de güven altına aldılar. En önemli hükümdarları arasında İmruülkays (288-328), III. Münzir (506-554) ve III. Nu‘man b. Münzir (580-602) yer almaktadır. Putperestlik, Yahudilik, Mecûsîlik, Maniheizm ve Mazdeizm’in yaygın olduğu Hire’ye Hıristiyanlık erken dönemden itibaren nüfuz etmeye başlamış ve yöneticilerin çoğu bu dine mensup olmuştur. VI. Yüzyıl sonlarında Hire Nestûrî Hıristiyanlığın merkezi haline gelmiştir. Lahmîler tarım ve hayvancılığın yanında uluslar arası ticaretle de uğraşırlardı. Lahmîler döneminde Hire ve Enbâr şehirlerinde Arap dili, edebiyatı ve yazısı büyük gelişme göstermiştir. Hire Hz. Ebû Bekir döneminde Hâlid b. Velîd tarafından fethedilmiştir (12/633). [b]Kindeliler[/b] Kuzey ve Orta Arabistan’da hüküm süren Kindeliler’in genellikle Kahtânîler’den oldukları kabul edilmektedir. Kindeliler III. Yüzyıldan itibaren güneyden kuzeye doğru ilerleyerek Orta Arabistan’a Necid bölgesine geçmişler, ardından Mezopotamya, Filistin ve Suriye’yi içine alan geniş bir alana dağılmışlardır. Kinde devleti 480 yılı civarında Âkilü’l-mürâr lakaplı Hucr b. Amr tarafından Himyerîler’e tabi olarak kuruldu. VI. Yüzyılın başında Himyerîler’den muhtariyet kazanarak gelişti ve hanedanın başında bulunan Hâris b. Amr Bizans İmparatoru Anastasios ile 502’de bir antlaşma imzaladı. 525’te Hire’yi hakimiyet altına alan Hâris b. Amr 528’de Hire kralı III. Münzir’e yenilince tahttan çekildi ve Kinde topraklarını dört oğlu arasında paylaştırdı. Kindeli Câhiliye şairi İmruü’l-Kays’ın (İbn Hucr), İstanbul’a giderek İmparator I. Iustinianos’la görüştüğü ve dönüşte Ankara’da öldüğü nakledilir. Kindeliler VI. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren belirgin ölçüde güç kaybına uğramakla birlikte İslâm fetihlerine kadar Bizans müttefiki olmaya devam ettiler. İslâm’dan önce Arap yarımadasında kurulan devletler hakkında daha geniş bilgi için Neşet Çağatay’ın İslâm Dönemine Dek Arap Tarihi ve İbrahim Sarıçam’ın Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı adlı eserinin ilgili bölümlerine başvurabilirsiniz.