Yararlılık (Menfaat) Kuramı By: Dragon Date: 30 Ocak 2018, 12:53:40
Yararlılık, faydalılık ya da menfaat kuramı, tabiata her şeyden önce yararzarar
kavramları ekseninde bakar. Yarar ve zararda asıl dikkate alınan da,
insanın yarar ve zararıdır. Bu kuram büyük ölçüde insan merkezli
(antroposentrik) denilebilecek bir kuramdır. Batı çevre etiğinin yüzeysel
ekoloji ve koruma etiği kuramına denk düşer. Doğal kaynaklar insana yararlı
olduğu için korunmalı, gittikçe küresel bir krize dönüşen çevre sorunları da
nihayette insan yaşamına zarar verecek boyutlara ulaştığı için önlemler
alınmalıdır.
Çevreye yarar-zarar açısından bakmak, çok üst düzey bir bakış
olmasa da, yanlış da değildir; aksine son derece gerçekçi bir bakış açısıdır.
Hem çevrenin insana sağladığı yararlar apaçık gerçeklerdir hem de insanları
harekete geçiren en etkin faktörlerin başında yarar-zarar kaygılarının geldiği
inkar edilemez bir gerçektir. Dolayısıyla insanların çevreye yararlılık kuramı
ekseninde bakmasının, bu yararcılık insan dışındaki türlerin ve doğal yapının
aşırı ve dengesiz bir biçimde zararına olmadığı sürece, eleştirilecek bir yanı
yoktur; aksine çevrenin insanlara ne kadar büyük yararlar sağladığı ve
bunların her geçen gün tehlikeye düştüğüne dair insanlarda ciddi bir
farkındalık ve bilinç oluşturulmalıdır. Nitekim, çevrenin insana çeşitli
açılardan yararlar sağladığı gerçeği, Kur’an’da sıkça belirtilen ve dikkat
çekilen hususlardandır. Bu bağlamdaki ayetlerden biri şudur: “Gökleri ve yeri
gereğince yaratmıştır. … İnsanı nutfeden yaratmıştır. … Hayvanları da
yaratmıştır. Onlarda sizi ısıtacak şeyler ve birçok faydalar vardır. Onların
etlerini de yersiniz. Onları getirirken de, gönderirken de zevk alırsınız. Kendi
kendinize zor varacağınız memleketlere, yüklerinizi taşırlar. … Sizin için
atları, katırları ve merkepleri binek ve süs hayvanı olarak yaratmıştır.
Bilmediğiniz daha nice şeyleri de yaratır. … Yukarıdan size su indiren O’dur.
Ondan içersiniz; hayvanları otlattığınız bitkiler de onunla biter. Allah onunla
size ekinler, zeytin ve hurma ağaçları, üzümler ve her türlü ürünü yetiştirir.
Düşünen kimseler için bunda dersler vardır.” (Nahl/16: 3-10.)
Yararlılık kuramının aşağıda detaylandıracağımız iki temel ilkesi
olduğunu söylemek mümkündür. Bunlardan biri “nimet ilkesi” denilebilecek
olan, tabiatın insana dünyevi, biyolojik, bedensel vb. konularda faydalar,
menfaatler sağlaması, bir diğeri de, “ayet ilkesi” denilebilecek olan, tabiatın
insana manevi, teolojik, ahlâki vb. konularda dersler, delaletler, ibretler
vererek epistemolojik, teolojik ve ruhsal gelişimimize yönelik yararlar
sağlamasıdır.
Bu iki ilkenin her ikisini birden şu kısa ayette görmek
mümkündür: “Ehli hayvanlarda size ders vardır; onlardan çıkan sütten size
içiririz; onlarda daha birçok menfaatiniz vardır…” (Mü’minun/23: 21)
Yararlılık kuramı ve onun ilkeleri, İslâm çevre etiğinin öncelikli ve yaygın
bir kuramıdır; ama bu onun en önemli ve üstün olduğu anlamına
gelmemektedir. Kar-zarar hesabı mantığı ile çevreye bakan bu kuramın bir
üstünde sorumluluk kuramı gelmektedir.