KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Bir sözcüğün ünlülerinin düzlük-yuvarlaklık, genişlik- darlık yönünden uyumudur Bu uyum iki biçimsel özellik gösterir: 1- Bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü ( a, e, ı, i ) varsa, diğer hecelerdeki ünlüler de düz olur: d i n l e y i c i k ı z a r m a Not : Bu uyumu ararken öncelikle sözcüklerin büyük ünlü uyumuna uyup uymadığına bakılmalıdır. Aşağıdaki düz ünlülerden sonra hangi ünlülerin gelebileceğini karşılarına yazınız. A : ...................., e : ......................... , ı : ............................ , i : .......................... 2- Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü (o, ö, u, ü) varsa, bundan sonra gelen hecelerin ünlüleri ya düz- geniş ( a, e ) ya da dar- yuvarlak ( u, ü) olur. Bu uyumu ararken de yine büyük ünlü uyumuna uyup uymadığına bakılmalıdır.
O’ dan sonra u, a , Ö’ den sonra ü, e , U’ dan sonra u, a , Ü’ den sonra ü, e ünlüleri gelir.
Aşağıdaki sözcükleri inceleyiniz. S o r u, o d a , g ö c e k , ö k s ü z , k u r u , b u d a k , b ü y ü k , g ü n e ş Not : Bir sözcükte küçük ünlü uyumu aranırken, her hecenin kendinden sonraki heceyle uyumlu olup olmadığına bakılmalıdır. “Oğulları, boyacı, ufaklık” sözcüklerini bu şekilde inceleyiniz.
EKLERİN KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU İLE İLGİLİ BAZI ÖZELLİKLERİ
* - (i)yor eki, hiçbir zaman küçük ünlü uyumuna girmez: u y u - y o r, g e l - l - y o r , y a z - ı - y o r, g ö r - ü - y o r * Büyük ünlü uyumuna aykırı olan -ki eki son hecesinin ünlüsü “ü” olan sözcüklerde küçük ünlü uyumuna girer: bugün - kü , dün - kü
TÜRKÇE SÖZCÜKLERİN KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU İLE İLGİLİ ÖZELLİKLERİ * “o,ö” ünlüleri, Türkçe sözcüklerin yalnızca ilk hecelerinde bulunur: ö l ü m, k ö m ü r , o d u n , d o l u Öteki hecelerinde “o,ö” ünlüleri bulunan sözcükler,yabancı dillerden gelmiştir. Bu sözcükler küçük ünlü uyumuna uymaz: o t o b ü s , s a l o n , h o r o z , d o k t o r .... gibi. * Türkçe’de içinde “b,m,v” ünsüzleri bulunan sözcüklerin bir bölümü küçük ünlü uyumuna uymamaktadır: k a b u k, y a ğ m u r , y a m u k , y a v u z , k a v u n , k a v u r m a k ... gibi. * Küçük ünlü uyumuna aykırı sözcükler yabancı dillerden gelmiştir: k a b u l , m ü h i m , m ü z i k , a l k o l * Bileşik sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz: eğrelti + otu, Çukur + ova, Kızıl + ay, dedi + kodu
ÜNLÜLERE İLİŞKİN SES OLAYLARI 1- ÜNLÜ (HECE) DÜŞMESİ : Dilimizdeki kimi sözcükler çekimlenirken ya da türetilirken ünlülerinden birini yitirir; bu ses olayına ünlü düşmesi ( hece düşmesi) denir. Sözcüklerdeki bu ses düşmesi değişik nedenlerden kaynaklanır: * İki heceden oluşan bazı sözcüklerin sonuna, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, ikinci hecedeki ünlü harf düşer. Aşağıdaki sözcüklere ünlü ile başlayan birer ek getiriniz.
Alın : ............. , boyun : .................. , oğul : .................... , göğüs : .................... , burun : ................. emir : ............. , sabır : .................. , keşif : ..................... , akıl : ....................
* Bazı fiillerden “-i , -im , -inti , -ik , -il” yapım ekleriyle yeni sözcükler türetilirken fiillerin ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşer.
Aşağıdaki sözcüklere bu eklerden uygun olanını getiriniz. Devir : ...................... , ayır : ...................... , sıyır : ............................ , savur : ...............
* Bazı adlardan -le ekiyle fiil türetilirken sözcüğün son hecesindeki ünlü düşer: yumurta - la : ...................................... , koku - la : ............................... ....., sızı - la : ................
* “Sarı” sıfatından “-er” ekiyle fiil türetirken ikinci ünlünün düştüğü görülür: Sarı -ar : ................................... * Bazı sözcüklerin iç seslerinde ünlü düşmesi olur. Bunlar yazıda her iki biçimiyle de gösterilebilir: şurada - şurda , dışarıda - dışarda , ileride - ilerde , nerede - nerde , satılık - satlık ..... gibi. * Ünlü ile biten bir sözcük ünlü ile başlayan başka bir sözcükle birleşirken ünlülerden biri düşürülür. Bu ses olayına “aşınma” denir: Kahve + altı : ......................... , ne + için : .................... , ne + asıl : ...................... , ne + edeyim : ...........................
* Kimi bileşik sözcüklerde, sözcük içindeki benzer hecelerden ya da ünlülerden biri, birkaçı düşer. Bu türden hece düşmesi olayına “orta hece yitimi” denir: Pazar + ertesi : ....................... , Cuma + ertesi : ......................... , posta + hane : ...................... , biri + birine: ................
2 - ÜNLÜ DARALMASI : “- yor” eki eklendiği sözcüklerin sonundaki “a ,e” geniş ünlülerini darlaştırarak onları “ı,i,u,ü” ye dönüştürür. Bu ses olayına “ ünlü daralması” denir: sakla + yor : ......................... , dile + yor : ......................... , kutla + yor : .......................... , bekle + yor : ...................
|