Konu: Allah'n İrade Sıfatı ve Kader

[Ders Hocası]

Kur’an’da kader inancını temellendiren unsurlardan ikincisi Allah’ın irade sıfatıdır. İrade, Allah’ın emirleri, hükümleri ve fiillerinde hür olduğunu ve her şeyi dileyebileceğini öngören bir sıfattır. Bu nitelik hem irade, hem de meşiet kavramıyla ifade edilir. Konuyla ilgili âyetlerde belirtildiğine göre Allah dilediğini kesinlikle yapan en üstün ve en yetkin iradeli varlıktır. Dilediği hükmü verir, kullarından dilediklerini hidayete erdirir, dilediklerini saptırır, dilediklerini alçaltır, dilediklerine azap eder, dilediklerini bağışlar, dilediklerini yükseltir. Allah dilemedikçe insanlar dileyemez, dileseydi bütün insanların hepsini (iradeleri olmadan) hidayete erdirirdi ve herkes iman ederdi. Ancak O dileyenin iman ve dileyenin inkâr etmesini irade etmiş, iman edenleri hidayete erdirmeyi ve inkâr edenleri saptırmayı dilemiş, yani kendi iradeleri olmadan iman etmelerini istememiş ve onları serbest bırakmayı tercih etmiştir. Bu bilgilere göre Allah’ın yaratıklarına ilişkin iradesi mutlak, özgür ve önüne geçilemez olup insanın irade hürriyetini sınırlayıcıdır; iyi-kötü, hayırşer, güzel-çirkin türünden evrende olup biten her şey Allah’ın iradesi doğrultusunda gerçekleşmektedir. İlâhî irade, insanların sorumlu tutuldukları alanlara giren konularda iradelerini kullanmalarını da kapsayan ve tercihlerine bağlı olarak onlara yardım etmeyi veya onları yardımsız bırakmayı da içeren bir niteliktedir. İlâhî irade hikmet ve adalet içeren amaçlar da gözetir. Allah, dilediği eylemleri yapabilmesi için irade ve kudret sahibi bir varlık olarak yarattığı insanları kendisine iman edip itaatte bulunmak veya inkâr edip asi olmakta serbest bırakır. Bununla birlikte iman ve inkâr veya itaat ve isyan alternatiflerinden birini seçtikten sonra ise insanları istikametlere sevkeder, insiyatifi insanların elinden alır, zihinlerini yönlendirir ve bir tabiatın oluşmasını sağlar. Buna Kur’an’da “tab‘u’l-kulûb” adı verilir. Şayet insan iman ve itaat alternatifini tercih ederse Allah o yönde bir yardımda bulunma (tevfîk), buna karşılık inkâr ve isyan alternatifini seçerse, onu, seçimi istikametinde gitmesi sonucunu doğuran yardımsız bırakma (hızlân) iradesini gösterir. Böylece insanın, bütün eylemlerinde iradesini Allah’ın iradesi doğrultusunda kullanmasını isteyerek aykırı davrananları cezalandırmayı diler ve özgürlük alanını sınırlar (er-Rûm 30/38-39; el-Ahzâb 33/29). İlâhî iradeye dair ayetler Allah’ın dilemediği bir şeyin evrende gerçekleşmediğini, geçekleşenlerin ise izin vermesinin bir sonucu olarak meydana geldiğini, dilemesi halinde gerçekleşenlerin aksi bir tablonun vuku bulabileceğini ve belirleyip yazdığından farklı bir kaderin ortaya çıkabileceğini kanıtlayıcı mahiyettedir. Allah’ın “Âlemlerin Rabbi” oluşunun gerçek anlamı da budur.