Gönderen Konu: Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı  (Okunma sayısı 2728 defa)

0 Üye ve 1 Ziyaretçi konuyu incelemekte.

Çevrimdışı Uyanan Gençlik

  • Fedakar üye
  • ******
  • İleti: 7462
  • +547/-0
  • Cinsiyet: Bay
Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı
« : 04 Eylül 2013, 15:28:47 »
[color=red][size=12pt]YÜKLEM :[/size][/color]

Cümlede işi, hareketi, yargıyı, bildiren çekimli unsura denir.

Not :Bir cümle birden çok öğeden oluşabileceği gibi tek bir yüklemden de oluşabilir.

* Ertesi gün okula müfettişler gelmişti.(C)

* Düşünüyorum (C)

* Güzeldi. ( C )

Not:Yüklem genlikle cümlenin sonunda bulunur; ancak günlük konuşmalarda, atasözlerinde ve şiirde yüklemin yeri değişebilir.

*Gel çabuk buraya!

*Sakla samanı gelir zamanı .

*İstanbul u dinliyorum gözlerim kapalı

Not:Her sözcük ya da sözcük gurubundan yüklem yapılabilir.

*Gecenin yalnızlığında sadece seni düşünürüm (fiil)

*Kasaba halkı meydanda toplanmıştı.(fiil)

*Yaşadığımız günler tıpkı bir rüzgar gibiydi.(edat)

*Bu olayların suçlusu odur. (zamir)

*Sabah uyandığında gözleri ışıl ışıldı.(ikileme)

*Konuşmalarına ister istemez kulak misafiri oldum. (deyim)

*Çalışmak yaşamın bir parçasıdır.

*Odayı süsleyen şey rengarenk çiçeklerdir. (sıfat)

*Öğrenmenin bir yolu da okumaktır.

*Ali derslerinde çok başarılıydı.


[color=red][size=12pt]2.ÖZNE[/size][/color]

Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya yargının gerçekleşmesine araç olan unsura denir.


Not:Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları sorulur Yüklemi isim olan cümlelerde ise olan kim, olan ne soruları sorulur.


*Seyirciler fotoğraf sergisini çok beğendi.

*Ailece bulmaca çözmeye meraklıdırlar.

*Güzel gözler tül ardından görünsün.

*Coşkun nehirler gibi ağlamak istiyorum.

*Ben bu yüzden yalnızlığa hasretim .

*Keskin bir rüzgar eser şimdi dağlardan.

*İhtiyar kadın gitmeme taraftar değildir.


Not: Yüklemi edilgen fiillerle kurulan cümlelerin gerçek öznesi yoktur.


*Yemekten sonra erkenden yatıldı.

*Okula kadar yüründü.

*Kahvaltıda çaylar içildi.

*Akşam geç saate kadar derse çalışıldı.


Üç çeşit özne vardır:


[color=blue][size=12pt]A.Gerçek Özne:[/size][/color]

Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi yapan öznedir. Cümlede iki şekilde gösterilir:


1) Acık Özne:

Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir


*Yağmur çok şiddetli yağdı.

*Çocuk iki gündür hasta yatıyor.

*Gemi ufukta yavaş yavaş kayboluyordu.

*Geceleri bir ses uykumu böler.


2) Gizli özne:

Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklem taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir.


*Ertesi gün ona telefon ettim.

*Görmeyeli hemen de bizi unutmuşsun.

*Bu kıyı kasabasına her yaz gelirim.

*Kumsalda yürüyüş yapıyorlar.


NOT:Yüklemi isim olan cümlenin öznesi gerçektir.


*Siyah renkli araba satılıktır.

*Dün akşam pencereler kapalıydı.


[color=blue][size=12pt]B) Sözde Özne:[/size][/color]


Yüklemi edilgen çatılı cümlelerde,aslında nesne olan öge özne olarak kullanılır.


*Ağaçtaki meyveleri topladı.

*Ağaçtaki meyveler toplan.

*Öğrenciler bütün sınıfı temizledi.

*Bütün sınıf temizlendi.

*Hep bir ağızdan ilahiler okunuyor.

*Düğün için yemekler yapıldı


[color=blue][size=12pt]C) Örtülü Özne[/size][/color]

Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen “—ce, tarafından, nedeniyle,…”gibi sözcükler kullanılarak işi bizzat yapan varlığa da yer verilebilir.


*Yolcu otobüsleri belediyemizce hizmete açıldı.

*Yarışma halk tarafından çok beğenildi

*Kar nedeniyle yollar kapandı.


NOT:Her sözcük ya da sözcük grubu özne olabilir.


*Geçen gün evin duvarı yıkılmıştı.(isim tamlaması)

*Bahçesinde okyanuslar yetişiyordu.(isim)

*Derdini söylemeyen derman bulamaz.(sıfat fiil)

*Sana bakmak suya bakmaktır.(isim fiil)

*Okumak zihni dinlendirir.(isim fiil)

*Çoluk çocuk otobüse dolmuştu.(ekeylem)

*Yağmurlu havalar yarından sonra ülkeyi terk edecek(sıfat)

*Kimse seni benim kadar düşünmez(zamir)


[color=red][size=12pt]3)NESNE[/size][/color]

Öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen unsurdur

Uyarı :isim cümlelerinde yüklemi edilgen çatılı cümlelerde ve geçişsiz fiillerde nesne yoktur.

Nesneler ek alıp almamasına göre ikiye ayrılır.


[size=12pt][color=blue]a)Belirtisiz Nesne[/color][/size]

Yükleme ne sorusu sorularak bulunur. Belirtme durum eki (--i) almamış olup yalın haldedir.


[color=blue][size=12pt]b)Belirtili Nesne[/size][/color]

Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak bulunur.Belirtme durum eki olmuştur.



*Bu yörede kızlarımız kilim dokur.

*Yolun kenarına kocaman kütükleri yığmışlar.

*O köpeği mahallenin çocukları da arıyordu.

*Bu şehirde tüm sokaklar seni düşünür.

*Başımdaki gökleri bir deniz sanıyorum.

*Kadın kendine bir elbise almış.

*Ben aşkımla baharı getirdim

*Buram buram kekik kokar

*O buğulu gözlerinde parlak yıldızları seyrettim.

*Okulda sigara içmek yasaktır.

*Şafak gülleri ufukta bir bir soldu.

*Dün akşam burayı yakmışlar.


[color=red][size=12pt]
4.ZARF TÜMLECİ[/size][/color]



Yer yön sebep miktar durum ve zaman bildirerek yüklemi açıklayan unsurdur. Zarf tümlecini bulmak için yükleme,

nasıl, niçin, neden, ne kadar, ne zaman, kim tarafından

ne tarafından, soruları sorulur.



*Dostluklar ömür boyu sürünce güzeldir.

*Bu gece her zaman dişini tırnağına takarak çalışır.

*Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor.

*Güneş her doğduğunda y l nızlık başına vurduğunda beni hatırla.

*Trabzonlara yaslanıp şarkı söylüyor bir kadın.

*Kırgın kırgın yüzüme bakma Rosa.

*Ipıssız bir gecede karşılaşmıştık seninle.

*Göçmen kuşlar güneye doğru göç ediyordu.

*Rusya’ya tonlarca fındık ihraç edildi.

*Sıcaktan tüm ekinler yanmıştı.

*Bu yıl yağmur yağmadığı için ürün de az oldu.

*Bu konser belediye tarafından düzenleniyor.



UYARI:Yön isimleri yalın halde zarf tümleci olurlar.Belirtme durum eki (-i) alırsa belirtilinesne,-e/-de/-den,hal ekini alırsa dolaylı tümleç olur.



* Hizmetçi,içeriyi iyice süpürsün.

*Adam yavaşça içeri girdi.

*Bir süre sonra içeriden bir ses geldi.


[color=red][size=12pt]5)DOLAYLI TÜMLEÇ[/size][/color]

Yönelme,bulunma ve çıkma bildirerek cümlenin anlamını tamamlayan unsura denir.

NOT:Dolaylı tümleç olan öğe mutlaka –e/-de/-den hal eklerinden birini alır.

*Buluşma yerine hemen gelmiş.

*Senin kirpiklerinde bir damla oldu akşam.

*Ağlamayan çocuğa meme verilmez.

*Bir havuz kenarında yan yana oturmuşuz.

*Eskicinin sesi sokağın başından duyuluyordu.

*Askerler kuyunun ağzına birikmişti.

*Bu gazeteci yazılarında gerçeklerden hiç sapmaz.

*İhtiyar,bütün mirasını karısına bırakmıştı.



NOT:Dolaylı tümleci bulmak için yükleme;

“kime,kimde,kimden,nereye,nerede,nereden” sorusu sorulur.

UYARI:-e/-den hal eki “için” edatı görevinde kullanılıyorsa ya da sebep bildiriyorsa zarf tümleci kurar.

-de/-den hal ekleri zaman bildiren sözcüklerin üzerine gelirse zarf tümleci olur.

*Korkudan kızın dili tutulmuştu.

*Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor.

*Birazdan hava kararacak.

*Yaz akşamlarında yıldızları seyrederdik.

*Denize yüzmeye gidiyorum.

*Ailesine yürekten bağlıydı.


[color=red][size=12pt]6) EDAT TÜMLECİ[/size][/color]

Bazı edatlarla öbekleşerek cümleyi “amaç, araç, birliktelik, özgülük, karşılaştırma,…” gibi anlamlarla açıklayan unsurdur.

*Çalışmak için yurt dışına gitmiş.(amaç)

e.t.

*Kadın oğlunu bulabilmek için gazeteye ilan vermiş.(amaç) e.t.

*Bu tatlıyı senin için ayırdım.(aitlik,özgülük)

e.t.

*Yağmur yağdığı için baraj taşmış.(z.t.,sebep)

*Yaralıyı hastaneye ambulansla götürmüşler.(araç)

*Bu yaz Bodrum’a ailesiyle gidecek.(birliktelik)

*Adam öfkeyle yüzüme baktı.(z.t. durum)

*Ali,arkadaşlarına göre derse daha çok çalışıyor.(karşılaştırma)

*Bana göre bu iş olmaz.(görüş)

*Direğe karşı on adım yürüdü.(z.t. yön)

*Sen bile doğum günümü kutlamadın.

e.t.

NOT: “İçin” edatı kendinden önceki sözcükle birlikte neden-sonuç ilgisi kurarsa zarf tümleci,

“ile” edatı durum ilgisi kurarsa zarf tümleci,

“karşı” edatı yön ilgisi kurarsa zarf tümleci olur.

[color=red][size=12pt]CÜMLEDE VURGU[/size][/color]

Türkçede cümle vurgusu yüklem üzerindedir.Bu nedenle hangi öğe daha çok vurgulanmak isteniyorsa yükleme yaklaştırılır.

*Arkadaşları onu kapıda bekliyormuş.(D.T.)

*Arkadaşları kapıda onu bekliyormuş.(Nesne)

*Kapıda onu arkadaşları bekliyormuş.(Özne)

UYARI:Cümlede “mi” soru edatı varsa bu edattan önce gelen öğe vurgulanmıştır.

*Bu akşam siz İstanbul’a mı gideceksiniz? (d.t.)

*Bu akşam siz mi İstanbul’a gideceksiniz? (ö.)

*Bu akşam mı siz İstanbul’a gideceksiniz? (z.t.)

*Bu akşam siz İstanbul’a gidecek misiniz?(y.)



NOT:Cümlede soru sözcükleri varsa soruya verilecek cevap olan öğe vurgulanmıştır.

*Masamdaki kalemleri kim almış?

---Ayşe.(Özne)

*Bu saatte nereden geliyorsun?

---Okuldan.(Dolaylı tümleç)

*Bahçeden ne kopardın?

---Elma.(Nesne)



[b][color=red][size=12pt]CÜMLENİN ÖĞELERİYLE İLGİLİ GENEL ÖZELLİKLER[/size][/color][/b]



1) Hiçbir öğe sözcük sayısıyla sınırlı değildir.Bir öğe,bir tek sözcükten oluşabildiği gibi birden çok sözcükten de oluşabilir.



*Bu yüzyılın en acı olaylarını yaşamış ve dile getirmiş

b.li. n.

olan Dadaloğlu’nu değişik bir bakış açısıyla incelemeliyiz.

z.t y



*O , dün, bize, babasıyla geldi.

Ö. Z.T. D.T. E.T. Y.



2) Cümlede özne,nesne,dolaylı tümleç ve zarf tümleci açıklayıcısıyla birlikte kullanılabilir.



*Bir yıl kalacağım bu ili Siirt’i, çok özleyeceğim.

B.li n. Açıklycı.



*Annesini, o çok sevdiği çileli kadını,elleriyle toprağa

B’li n. Açıklayıcısı

verdi.



*Çocuk;sevinçle,etekleri zil çalarak,telefona koştu.

Z.T. Açıklayıcısı



*Teyzem, Adana’da olan,buraya gelecekmiş.

ö. Açıklayıcısı



3)Bir cümlede birden fazla özne,dolaylı tümleç, nesne, zarf tümleci ortak bir yükleme bağlanabilir.



*Annesini,babasını,akrabalarını ve bütün arkadaşlarını görmek istiyordu.



*Evde,okulda,sitede,her yerde aynı konu konuşuluyordu.



4)Öğelere ayırmada tamlamalar, deyimler ve bileşik fiiller bölünmez.



*Bahçenin,birkaç yıl önce yapılan duvarı

s.ö. (Özne,belirtili isim tam.)

yükseltilecekmiş.

. y.



*O her zaman ince eleyip sık dokur (yüklem,deyimden oluşmuş)

y.

*Yaşlılara, yardım edelim.(Yüklem,birleşik.fiil.oluşmuş)

y.

*Olay anlatımına dayanan eserler beğeniyle okunur.

s.ö.(sıfat tamlamasından oluşmuş)



5)Hitaplar,ünlemler ve bağlaçlar;öğe dışı sözcüklerdir. (Bağımsız tümleçlerdir)

*Arkadaşlar, beni dinler misiniz?

ö.dışı

*Geleceğiz; fakat çok kalmayacağız.

ö.dışı

*Eyvah,çocuk düştü.

ö.dışı

6)Şiir dizeleri ya da devrik söyleyişler,kurallı cümle biçimine çevrilirse daha kolay bulunur.

*Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet,

*Hürriyet, hür yaşamış bayrağımın hakkıdır.

ö. y.



7)Soru cümleleri değişik öğeleri buldurmayı amaçlayabilir. Sorulara verilecek cevaplar hangi öğeyi oluşturuyorsa, soru cümlesi o öğeyi buldurmaya yöneliktir.



*--Kimi seviyorsun?

--Seni (Seni seviyorum) (Soru nesneyi buldurmaya

yönelik.)

*-Kim yapmış?

-Babam (Babam yapmış) (Soru özneyi buldurmaya yönelik)

*-Nereye gidiyorsun?

-Okula (Okula gidiyorum) (Soru d.t.’yi buldurmaya yönelik)

*-Ne zaman geldin?

-Dün (Dün geldim) (Soru z.t.’yi buldurmaya yönelik)

*-Kırılan neydi?

-Bardaktı (Kırılan bardaktı) (Soru yüklemi buldurmaya yönelik)



8) “-mi” edatıyla oluşturulan soru cümlelerinde “-mi” hangi öğeden sonra gelmişse soru o öğeyi buldurmaya yöneliktir.



* Bugün bize gelecek misin?(Soru yüklemi buldurmaya yönelik)

* Bugün bize mi geleceksin?(Soru D.T.’yi buldurmaya yönelik)

* Bugün mü bize geleceksin?(Soru Z.T.’yi buldurmaya yönelik)

* Sen mi bugün bize geleceksin?(Soru özneyi

buldurmaya yönelik)

* Seni mi çağırmış?(Soru B.Lİ N.’yi buldurmaya yönelik)



9)Bir cümlede vurgulanan öğe, yüklemden hemen önce gelen öğedir.

* Çocuklar,sevgiyle beslenir.(Edat tümleci vurgulu)

e.t.

*Cömert olmadan önce doğru olmayı bil.(B.li n. vurgulu)

*Kitabım sende kalmış.(D.t. vurgulu)



SORU: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru,özneyi buldurmaya yöneliktir?

A) Beni mi aradılar?

B) Aşağı mı ineceğiz?

C) Dün mü geldiniz?

D) Yağmur mu yağıyordu?

E) Çok mu yoruldun?



SORU: “Sabah olunca,güneşin ilk ışıkları dağların doruklarını aydınlattı.”

Aşağıdakilerden hangisi,öğeleri ve öğelerinin sıralanışı bakımından bu cümleye benzemektedir?

A) Zaman,onun için çok önemlidir.

B) Kardeşinin yerinde şimdi o çalışıyor.

C) Evde yalnız kalınca müzik dinler.

D) Babasının arkasından o da işe gitti.

E) İki saat sonra su,depoyu doldurur.

 

Voiser