[color=red][size=12pt]YÜKLEM :[/size][/color]
Cümlede işi, hareketi, yargıyı, bildiren çekimli unsura denir.
Not :Bir cümle birden çok öğeden oluşabileceği gibi tek bir yüklemden de oluşabilir.
* Ertesi gün okula müfettişler gelmişti.(C)
* Düşünüyorum (C)
* Güzeldi. ( C )
Not:Yüklem genlikle cümlenin sonunda bulunur; ancak günlük konuşmalarda, atasözlerinde ve şiirde yüklemin yeri değişebilir.
*Gel çabuk buraya!
*Sakla samanı gelir zamanı .
*İstanbul u dinliyorum gözlerim kapalı
Not:Her sözcük ya da sözcük gurubundan yüklem yapılabilir.
*Gecenin yalnızlığında sadece seni düşünürüm (fiil)
*Kasaba halkı meydanda toplanmıştı.(fiil)
*Yaşadığımız günler tıpkı bir rüzgar gibiydi.(edat)
*Bu olayların suçlusu odur. (zamir)
*Sabah uyandığında gözleri ışıl ışıldı.(ikileme)
*Konuşmalarına ister istemez kulak misafiri oldum. (deyim)
*Çalışmak yaşamın bir parçasıdır.
*Odayı süsleyen şey rengarenk çiçeklerdir. (sıfat)
*Öğrenmenin bir yolu da okumaktır.
*Ali derslerinde çok başarılıydı.
[color=red][size=12pt]2.ÖZNE[/size][/color]
Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya yargının gerçekleşmesine araç olan unsura denir.
Not:Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları sorulur Yüklemi isim olan cümlelerde ise olan kim, olan ne soruları sorulur.
*Seyirciler fotoğraf sergisini çok beğendi.
*Ailece bulmaca çözmeye meraklıdırlar.
*Güzel gözler tül ardından görünsün.
*Coşkun nehirler gibi ağlamak istiyorum.
*Ben bu yüzden yalnızlığa hasretim .
*Keskin bir rüzgar eser şimdi dağlardan.
*İhtiyar kadın gitmeme taraftar değildir.
Not: Yüklemi edilgen fiillerle kurulan cümlelerin gerçek öznesi yoktur.
*Yemekten sonra erkenden yatıldı.
*Okula kadar yüründü.
*Kahvaltıda çaylar içildi.
*Akşam geç saate kadar derse çalışıldı.
Üç çeşit özne vardır:
[color=blue][size=12pt]A.Gerçek Özne:[/size][/color]
Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi yapan öznedir. Cümlede iki şekilde gösterilir:
1) Acık Özne:
Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir
*Yağmur çok şiddetli yağdı.
*Çocuk iki gündür hasta yatıyor.
*Gemi ufukta yavaş yavaş kayboluyordu.
*Geceleri bir ses uykumu böler.
2) Gizli özne:
Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklem taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir.
*Ertesi gün ona telefon ettim.
*Görmeyeli hemen de bizi unutmuşsun.
*Bu kıyı kasabasına her yaz gelirim.
*Kumsalda yürüyüş yapıyorlar.
NOT:Yüklemi isim olan cümlenin öznesi gerçektir.
*Siyah renkli araba satılıktır.
*Dün akşam pencereler kapalıydı.
[color=blue][size=12pt]B) Sözde Özne:[/size][/color]
Yüklemi edilgen çatılı cümlelerde,aslında nesne olan öge özne olarak kullanılır.
*Ağaçtaki meyveleri topladı.
*Ağaçtaki meyveler toplan.
*Öğrenciler bütün sınıfı temizledi.
*Bütün sınıf temizlendi.
*Hep bir ağızdan ilahiler okunuyor.
*Düğün için yemekler yapıldı
[color=blue][size=12pt]C) Örtülü Özne[/size][/color]
Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen “—ce, tarafından, nedeniyle,…”gibi sözcükler kullanılarak işi bizzat yapan varlığa da yer verilebilir.
*Yolcu otobüsleri belediyemizce hizmete açıldı.
*Yarışma halk tarafından çok beğenildi
*Kar nedeniyle yollar kapandı.
NOT:Her sözcük ya da sözcük grubu özne olabilir.
*Geçen gün evin duvarı yıkılmıştı.(isim tamlaması)
*Bahçesinde okyanuslar yetişiyordu.(isim)
*Derdini söylemeyen derman bulamaz.(sıfat fiil)
*Sana bakmak suya bakmaktır.(isim fiil)
*Okumak zihni dinlendirir.(isim fiil)
*Çoluk çocuk otobüse dolmuştu.(ekeylem)
*Yağmurlu havalar yarından sonra ülkeyi terk edecek(sıfat)
*Kimse seni benim kadar düşünmez(zamir)
[color=red][size=12pt]3)NESNE[/size][/color]
Öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen unsurdur
Uyarı :isim cümlelerinde yüklemi edilgen çatılı cümlelerde ve geçişsiz fiillerde nesne yoktur.
Nesneler ek alıp almamasına göre ikiye ayrılır.
[size=12pt][color=blue]a)Belirtisiz Nesne[/color][/size]
Yükleme ne sorusu sorularak bulunur. Belirtme durum eki (--i) almamış olup yalın haldedir.
[color=blue][size=12pt]b)Belirtili Nesne[/size][/color]
Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak bulunur.Belirtme durum eki olmuştur.
*Bu yörede kızlarımız kilim dokur.
*Yolun kenarına kocaman kütükleri yığmışlar.
*O köpeği mahallenin çocukları da arıyordu.
*Bu şehirde tüm sokaklar seni düşünür.
*Başımdaki gökleri bir deniz sanıyorum.
*Kadın kendine bir elbise almış.
*Ben aşkımla baharı getirdim
*Buram buram kekik kokar
*O buğulu gözlerinde parlak yıldızları seyrettim.
*Okulda sigara içmek yasaktır.
*Şafak gülleri ufukta bir bir soldu.
*Dün akşam burayı yakmışlar.
[color=red][size=12pt] 4.ZARF TÜMLECİ[/size][/color]
Yer yön sebep miktar durum ve zaman bildirerek yüklemi açıklayan unsurdur. Zarf tümlecini bulmak için yükleme,
nasıl, niçin, neden, ne kadar, ne zaman, kim tarafından
ne tarafından, soruları sorulur.
*Dostluklar ömür boyu sürünce güzeldir.
*Bu gece her zaman dişini tırnağına takarak çalışır.
*Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor.
*Güneş her doğduğunda y l nızlık başına vurduğunda beni hatırla.
*Trabzonlara yaslanıp şarkı söylüyor bir kadın.
*Kırgın kırgın yüzüme bakma Rosa.
*Ipıssız bir gecede karşılaşmıştık seninle.
*Göçmen kuşlar güneye doğru göç ediyordu.
*Rusya’ya tonlarca fındık ihraç edildi.
*Sıcaktan tüm ekinler yanmıştı.
*Bu yıl yağmur yağmadığı için ürün de az oldu.
*Bu konser belediye tarafından düzenleniyor.
UYARI:Yön isimleri yalın halde zarf tümleci olurlar.Belirtme durum eki (-i) alırsa belirtilinesne,-e/-de/-den,hal ekini alırsa dolaylı tümleç olur.
* Hizmetçi,içeriyi iyice süpürsün.
*Adam yavaşça içeri girdi.
*Bir süre sonra içeriden bir ses geldi.
[color=red][size=12pt]5)DOLAYLI TÜMLEÇ[/size][/color]
Yönelme,bulunma ve çıkma bildirerek cümlenin anlamını tamamlayan unsura denir.
NOT:Dolaylı tümleç olan öğe mutlaka –e/-de/-den hal eklerinden birini alır.
*Buluşma yerine hemen gelmiş.
*Senin kirpiklerinde bir damla oldu akşam.
*Ağlamayan çocuğa meme verilmez.
*Bir havuz kenarında yan yana oturmuşuz.
*Eskicinin sesi sokağın başından duyuluyordu.
*Askerler kuyunun ağzına birikmişti.
*Bu gazeteci yazılarında gerçeklerden hiç sapmaz.
*İhtiyar,bütün mirasını karısına bırakmıştı.
NOT:Dolaylı tümleci bulmak için yükleme;
“kime,kimde,kimden,nereye,nerede,nereden” sorusu sorulur.
UYARI:-e/-den hal eki “için” edatı görevinde kullanılıyorsa ya da sebep bildiriyorsa zarf tümleci kurar.
-de/-den hal ekleri zaman bildiren sözcüklerin üzerine gelirse zarf tümleci olur.
*Korkudan kızın dili tutulmuştu.
*Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor.
*Birazdan hava kararacak.
*Yaz akşamlarında yıldızları seyrederdik.
*Denize yüzmeye gidiyorum.
*Ailesine yürekten bağlıydı.
[color=red][size=12pt]6) EDAT TÜMLECİ[/size][/color]
Bazı edatlarla öbekleşerek cümleyi “amaç, araç, birliktelik, özgülük, karşılaştırma,…” gibi anlamlarla açıklayan unsurdur.
*Çalışmak için yurt dışına gitmiş.(amaç)
e.t.
*Kadın oğlunu bulabilmek için gazeteye ilan vermiş.(amaç) e.t.
*Bu tatlıyı senin için ayırdım.(aitlik,özgülük)
e.t.
*Yağmur yağdığı için baraj taşmış.(z.t.,sebep)
*Yaralıyı hastaneye ambulansla götürmüşler.(araç)
*Bu yaz Bodrum’a ailesiyle gidecek.(birliktelik)
*Adam öfkeyle yüzüme baktı.(z.t. durum)
*Ali,arkadaşlarına göre derse daha çok çalışıyor.(karşılaştırma)
*Bana göre bu iş olmaz.(görüş)
*Direğe karşı on adım yürüdü.(z.t. yön)
*Sen bile doğum günümü kutlamadın.
e.t.
NOT: “İçin” edatı kendinden önceki sözcükle birlikte neden-sonuç ilgisi kurarsa zarf tümleci,
“ile” edatı durum ilgisi kurarsa zarf tümleci,
“karşı” edatı yön ilgisi kurarsa zarf tümleci olur.
[color=red][size=12pt]CÜMLEDE VURGU[/size][/color]
Türkçede cümle vurgusu yüklem üzerindedir.Bu nedenle hangi öğe daha çok vurgulanmak isteniyorsa yükleme yaklaştırılır.
*Arkadaşları onu kapıda bekliyormuş.(D.T.)
*Arkadaşları kapıda onu bekliyormuş.(Nesne)
*Kapıda onu arkadaşları bekliyormuş.(Özne)
UYARI:Cümlede “mi” soru edatı varsa bu edattan önce gelen öğe vurgulanmıştır.
*Bu akşam siz İstanbul’a mı gideceksiniz? (d.t.)
*Bu akşam siz mi İstanbul’a gideceksiniz? (ö.)
*Bu akşam mı siz İstanbul’a gideceksiniz? (z.t.)
*Bu akşam siz İstanbul’a gidecek misiniz?(y.)
NOT:Cümlede soru sözcükleri varsa soruya verilecek cevap olan öğe vurgulanmıştır.
*Masamdaki kalemleri kim almış?
---Ayşe.(Özne)
*Bu saatte nereden geliyorsun?
---Okuldan.(Dolaylı tümleç)
*Bahçeden ne kopardın?
---Elma.(Nesne)
[b][color=red][size=12pt]CÜMLENİN ÖĞELERİYLE İLGİLİ GENEL ÖZELLİKLER[/size][/color][/b]
1) Hiçbir öğe sözcük sayısıyla sınırlı değildir.Bir öğe,bir tek sözcükten oluşabildiği gibi birden çok sözcükten de oluşabilir.
*Bu yüzyılın en acı olaylarını yaşamış ve dile getirmiş
b.li. n.
olan Dadaloğlu’nu değişik bir bakış açısıyla incelemeliyiz.
z.t y
*O , dün, bize, babasıyla geldi.
Ö. Z.T. D.T. E.T. Y.
2) Cümlede özne,nesne,dolaylı tümleç ve zarf tümleci açıklayıcısıyla birlikte kullanılabilir.
*Bir yıl kalacağım bu ili Siirt’i, çok özleyeceğim.
B.li n. Açıklycı.
*Annesini, o çok sevdiği çileli kadını,elleriyle toprağa
B’li n. Açıklayıcısı
verdi.
*Çocuk;sevinçle,etekleri zil çalarak,telefona koştu.
Z.T. Açıklayıcısı
*Teyzem, Adana’da olan,buraya gelecekmiş.
ö. Açıklayıcısı
3)Bir cümlede birden fazla özne,dolaylı tümleç, nesne, zarf tümleci ortak bir yükleme bağlanabilir.
*Annesini,babasını,akrabalarını ve bütün arkadaşlarını görmek istiyordu.
*Evde,okulda,sitede,her yerde aynı konu konuşuluyordu.
4)Öğelere ayırmada tamlamalar, deyimler ve bileşik fiiller bölünmez.
*Bahçenin,birkaç yıl önce yapılan duvarı
s.ö. (Özne,belirtili isim tam.)
yükseltilecekmiş.
. y.
*O her zaman ince eleyip sık dokur (yüklem,deyimden oluşmuş)
y.
*Yaşlılara, yardım edelim.(Yüklem,birleşik.fiil.oluşmuş)
y.
*Olay anlatımına dayanan eserler beğeniyle okunur.
s.ö.(sıfat tamlamasından oluşmuş)
5)Hitaplar,ünlemler ve bağlaçlar;öğe dışı sözcüklerdir. (Bağımsız tümleçlerdir)
*Arkadaşlar, beni dinler misiniz?
ö.dışı
*Geleceğiz; fakat çok kalmayacağız.
ö.dışı
*Eyvah,çocuk düştü.
ö.dışı
6)Şiir dizeleri ya da devrik söyleyişler,kurallı cümle biçimine çevrilirse daha kolay bulunur.
*Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet,
*Hürriyet, hür yaşamış bayrağımın hakkıdır.
ö. y.
7)Soru cümleleri değişik öğeleri buldurmayı amaçlayabilir. Sorulara verilecek cevaplar hangi öğeyi oluşturuyorsa, soru cümlesi o öğeyi buldurmaya yöneliktir.
*--Kimi seviyorsun?
--Seni (Seni seviyorum) (Soru nesneyi buldurmaya
yönelik.)
*-Kim yapmış?
-Babam (Babam yapmış) (Soru özneyi buldurmaya yönelik)
*-Nereye gidiyorsun?
-Okula (Okula gidiyorum) (Soru d.t.’yi buldurmaya yönelik)
*-Ne zaman geldin?
-Dün (Dün geldim) (Soru z.t.’yi buldurmaya yönelik)
*-Kırılan neydi?
-Bardaktı (Kırılan bardaktı) (Soru yüklemi buldurmaya yönelik)
8) “-mi” edatıyla oluşturulan soru cümlelerinde “-mi” hangi öğeden sonra gelmişse soru o öğeyi buldurmaya yöneliktir.
* Bugün bize gelecek misin?(Soru yüklemi buldurmaya yönelik)
* Bugün bize mi geleceksin?(Soru D.T.’yi buldurmaya yönelik)
* Bugün mü bize geleceksin?(Soru Z.T.’yi buldurmaya yönelik)
* Sen mi bugün bize geleceksin?(Soru özneyi
buldurmaya yönelik)
* Seni mi çağırmış?(Soru B.Lİ N.’yi buldurmaya yönelik)
9)Bir cümlede vurgulanan öğe, yüklemden hemen önce gelen öğedir.
* Çocuklar,sevgiyle beslenir.(Edat tümleci vurgulu)
e.t.
*Cömert olmadan önce doğru olmayı bil.(B.li n. vurgulu)
*Kitabım sende kalmış.(D.t. vurgulu)
SORU: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru,özneyi buldurmaya yöneliktir?
A) Beni mi aradılar?
B) Aşağı mı ineceğiz?
C) Dün mü geldiniz?
D) Yağmur mu yağıyordu?
E) Çok mu yoruldun?
SORU: “Sabah olunca,güneşin ilk ışıkları dağların doruklarını aydınlattı.”
Aşağıdakilerden hangisi,öğeleri ve öğelerinin sıralanışı bakımından bu cümleye benzemektedir?
A) Zaman,onun için çok önemlidir.
B) Kardeşinin yerinde şimdi o çalışıyor.
C) Evde yalnız kalınca müzik dinler.
D) Babasının arkasından o da işe gitti.
E) İki saat sonra su,depoyu doldurur.
|