Konu: Mevzun Hatların Ortaya Çıkışı

[Ders Hocası]

Emevîler zamanında iktisadî ve medenî seviyenin yükselmesiyle beraber, ilim ve sanat hayatında da önemli gelişmeler kaydedilmiş, şehirlerde görülen imar faaliyetleri yanında, Kur’an ve kitap istinsah, telif ve tercüme faaliyetleri de hızla artmaya başlamıştır. Hüsn-i hatla mushaf yazan kâtipler çoğalmış, saraylarda halifeler adına kâtipler çalıştırılmıştır. Arap yazısının gelişmesinde halifelerin sanatkârları destekleyip himaye etmeleri yanında, kâtipler de bütün sanat heyecanlarını ve emeklerini Kur’an yazısının güzelleşmesine sarfetmişlerdir. Kur’an istinsahında kâtiplerin duydukları ilâhî aşkı, gösterdikleri sabır, itina ve titizliği başka bir sanatta bu ölçüde bulmak mümkün değildir. İbadet haline gelmiş bu gayrettir ki günümüze kadar yazılmış Kur’an nüshaları hat sanatının en güzel örnekleri arasındadır. Emevîler devrinde hüsn-i hatla yazdığı mushafla adı öne çıkan Hâlid b. Ebü’l-Heyyâc’dır. İlk celî yazı hattatı olarak da kabul edilen Hâlid, Mescid-i Nebevî’nin kıble duvarına Şems sûresinden Kur’an’ın sonuna kadar altınla ilk âbidevî yazı yazan hattat olarak bilinmektedir. Emevî sarayında ücretle çalışan ve mushaf yazan Mâlik b. Dînâr da (ö. 131/748) adı geçen önemli hattatlardandır. Fakat Emevîler devrinde yetişen ilk büyük yazı ıslahatçısı Kutbe el-Muharrir’dir (muharrir, hattat karşılığı kullanılan bir kelimedir). Kutbe’nin dört çeşit yazı ortaya çıkardığı bilinmektedir. Emevî halifelerinin fermanları tûmarlara tûmar kalemiyle yazılırdı. Tûmar, parşömen ve papirüsten belirli ölçüde hazırlanmış büyük boy yapraktır. Kutbe bu ölçülü tûmar yapraklarına yazılacak yazının kalem ağzının genişliğini tesbit etmiş, diğer celîl, sülüs ve nısf kalemlerinin genişliğini de tûmara göre belirlemiştir. Abbâsîler zamanında Dahhâk adında bir hattat Kutbe’nin yazılarını daha da güzelleştirmiştir. Onu takip eden İshak b. Hammâd talebeleriyle ölçülü (mevzun) hatların birçoğunu belirleyip ortaya çıkarmışlardır. Me’mûn’un güçlü saray hattatı Ahvel el-Muharrir İslâm hattının şekil ve ölçülerinde kesin kural ve yeni düzenlemeler getirmiş, on bir yazının kurallarını belirlemiştir. Böylece Emeviler devrinde ve Abbasîler devrinin başlarında muhtelif tipte resmî ve idarî belgelere belirli ebatta kâğıtlar ve bunlar için uygun kalemler tesbit edilmiş, yaklaşık 24 çeşit yazı karakteri ortaya çıkmıştır. Bunlara mevzun (ölçülü) veya aslî hatlar denilmiştir. Belirli ana üslûplar etrafında şekillenen bu kalemlerin (yazıların) isimleri bilinmekle beraber günümüze ulaşmış örnekleri bulunmadığından bu yazıları birbirinden ayıran özellikler yeteri kadar bilinmemektedir.